دانشمندی که قائل به پیوند پزشکی و علوم انسانی بود

اصغر منتظرالقائم، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان به‌مناسبت چهارم شهریورماه، روز بزرگداشت محمد بن زکریای رازی، با اشاره به این سخن پیامبر(ص) که «بزرگان خود را گرامی بدارید تا خداوند هم شما را گرامی بدارد»، اظهار کرد: رازی متولد شهرری بود؛ ولی سفرهایی به دیگر شهرها از جمله بغداد داشت. بدون شک او دانشمندی مسلمان و ایرانی بود و به رسالت انبیا اعتقاد داشت، چنانکه در مقدمه کتاب «الشکوک علی جالینوس للطبیب الفیلسوف»، به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر خاتم(ص) شهادت داده است.

وی ادامه داد: هر دانشمندی رقیبانی دارد که بر اثر حسادت، شخصیت او را زیر سؤال می‌برند و نکات منفی را درباره وی بیشتر جلوه می‌دهند؛ بنابراین نزد دوستداران و دشمنانش فراز و فرودهایی دارد. دشمنان سعی می‌کنند از شخصیت آن دانشمند بزرگ بکاهند و دوستداران می‌کوشند آن را ارتقا دهند؛ ولی در هر حال چنین شخصیت‌هایی در فرهنگ، تاریخ، تمدن و هویت ایرانی تأثیر گذاشته‌اند و باعث افتخار ما ایرانیان هستند.

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان بیان کرد: رازی تبحر فراوانی در رشته‌های گوناگون از جمله شیمی، فلسفه و به‌ویژه طب داشت و در شاخه‌های متعدد طب تحقیقات جامعی انجام داد. بزرگترین کتاب طبی در تمدن اسلامی که تاکنون مثل آن نوشته نشده، «الحاوی» نوشته محمد بن زکریای رازی است که تجربیات بالینی خود را در این کتاب بیان می‌کند. الحاوی شامل بخش‌های گوناگونی است، از نظر درمانی اهمیت بسیاری دارد و در اصول مداوای بیماری‌های داخلی به‌وسیله داروهای مرکب و مفرده درمان‌هایی بیان کرده است؛ در نتیجه جزو مهم‌ترین آثاری به شمار می‌رود که در میان 200 کتاب و رساله به زکریای رازی نسبت داده شده و امروزه، دایرة‌المعارف بزرگ طب بالینی به‌شمار می‌آید.

وی با بیان اینکه رازی اعتقاد داشته اعتیاد به دارو زیان‌هایی برای بدن دارد، توضیح داد: او برای اولین بار ثابت کرد که افراط در مصرف دارو و ادویه گياهی برای بدن مضر است و نتیجه صحیحی برای بیمار ندارد؛ بنابراین معتقد بود که بیمار باید دارو را براساس احتیاط و ضرورت استفاده کند. به باور زکریای رازی، هرگاه طبیب بتواند بیمار خود را با غذا درمان کند، به سعادت رسیده است و لذا خود به ضرورت دارو تجويز می‌کرد.

به گفته منتظرالقائم، «الحاوی» حاصل مطالعات گسترده زکریای رازی و سیره درمانی وی طی 15 سال تجربه‌های طبی و بالینی در بغداد بوده و گویا به دست شاگردان او تنظیم شده است. «الحاوی» به نام‌های دیگر از جمله «الجامع الحاصر لصناعة الطب» و «جامع الکبیر» هم شهرت دارد. این کتاب 12 بخش را شامل می‌شود و آقا بزرگ تهرانی آن را 30 جلد معرفی کرده است؛ 22 باب درباره بیماری‌های سر، چشم، گوش، بینی، ریه، معده، چاقی و لاغری، قلب، کبد، امعا و احشا، طحال، دردها و شکستگی‌های گوناگون، بیماری‌های رحم و بارداری، بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار، نقرس, ورم، دمل، سرطان، پوست و استخوان، بد شکل شدن بدن، انواع تب و سرخک و... در این کتاب وجود دارد.

وی با بیان اینکه کتاب «الحاوی» امروزه در دسترس قرار دارد، گفت: همه پزشکان طب ایرانی از این کتاب استفاده می‌کنند. رازی عقاید و آرای پزشکان زمان خود و آرا و دیدگاه‌های بقراط، جالینوس، اقلیدس و برخی دیدگاه‌های طبیبان اول جهان اسلام را در این اثر بیان کرده، همچنین ایراداتی به گذشتگان وارد دانسته و راه انتقاد را برای آیندگان باز کرده است. تمام اصول طب و معالجه، بهداشت، بیماری‌شناسی، اخلاق پزشکی و داروشناسی در این کتاب آمده است. پزشکان اروپایی نیز از آن استفاده کرده و بخشی از این کتاب با نام «قصص و حکایات مریضان» منتشر شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: رازی در طب، شیوه و ادعای طبیبان پیش از خود را تأیید يا رد کرده است؛ برای مثال طبیبان پیشین از راه ادرار، باردار بودن یا نبودن زنان را تشخیص می‌دادند؛ ولی از نظر رازی این نوع معاینه کافی نیست و معاینات دیگری هم نیاز دارد که در کتابش توضیح داده است. رازی اولین طبیبی بود که زخم‌های شکمی را با روده تابیده گوسفند که به‌صورت بهداشتی تهیه شده بود، بخیه‌ می‌زد. کتاب «الحاوی» در پایان قرن 13 به دستور پادشاه سیسیل به لاتین ترجمه و و در سال‌‌ 1542 در ونیز چاپ شد و یکی از کتاب‌های مهمی است که در کتابخانه ملی پاریس به چشم می‌خورد.

وی درباره دیگر آثار زکریای رازی بیان کرد: کتاب «المنصوری» نوشته زکریای رازی است که بخشی از آن به علم تشریح اختصاص دارد. افزون بر این، رازی کتاب «من لایحضره الطبیب» را نیز به‌گونه‌ای نوشته که هر فردی با خواندن آن بتواند خود را معالجه کند؛ «الحاوی فی الطب»، «الجُدَری و الحَصْبَه» که تفاوت آبله و سرخک را بیان کرده و کتاب «الحصی متولد فی الکلی و المثانه» درباره سنگ کلیه و مثانه از دیگر آثار اوست. در کتاب «طب روحانی» مشاهده می‌کنیم که بین علوم انسانی و طب ارتباط برقرار کرده و از سلامت معنوی با عنوان طب روحانی نام برده و آن را با اخلاق پیوند زده است؛ برای مثال توضیح می‌دهد کسی که حسود است، چه آثار ظاهری در بدنش به وجود می‌آيد و چه آثار روانی در او ایجاد می‌کند. به نظر زکریای رازی، برای تضمین سلامت جسمی، حتماً باید سلامت روحانی و معنوی بیمار حفظ شود تا روحیه داشته و شاداب باشد، روحیه ناسالم در جسم نیز اثر می‌گذارد و فرد را به بیماری‌های گوناگون جسمانی دچار می‌کند.

منتظرالقائم درباره کتاب «الشکوک علی جالینوس للطبیب الفیلسوف» نیز اظهار کرد: رازی در این کتاب انتقاداتی به دیدگاه‌های جالینوس دارد؛ ولی آنها را به‌صورت اخلاقی بیان کرده و این شیوه را در اثرگذاری انتقاد بسیار مؤثر می‌داند. در مقدمه کتاب‌های او، مطالب مربوط به اخلاق علمی از وزن بسیاری برخوردار است. رازی پیوند نزديکی میان عرفان و علم کیمیا ایجاد می‌کند و به اعتقاد او، اگر کسی بخواهد در علم کیمیا یا شیمی به مراتب بالایی دست یابد، باید عارف بوده و این مسیر را طی کرده باشد؛ بنابراین در اینجا نیز میان علم پزشکی و علوم انسانی پیوند ایجاد می‌کند. در مجموع، رازی يکی از بزرگترين دانشمندان مسلمان ايران و جهان بود که خدمات گسترده‌ای به علم طب عرضه کرد. 

زهراسادات مرتضوی