اتحاد «وجه» با حضرت حق به چه معناست؟

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله هادی عباسی خراسانی، صبح امروز، دوم آذرماه در حوزه علمیه قم برگزار شد.

عباسی خراسانی در این جلسه به آیه 115 سوره بقره پرداخت. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛ و مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو كنيد آنجا روى [به] خداست آرى خدا گشايشگر داناست».

متن جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

«وجه» عنوان فیض الهی است و اتحاد وجه با باری تعالی، اتحاد حقیقت و رقیقت است. البته خداوند رو و صورت اصطلاحی ندارد، اما رو و صورت حقیقی دارد. در مورد روز قیامت هم که بحث لقای الاهی مطرح است، لقای الهی با چشم ظاهری نیست. چنانکه امیرالمومنین(ع) می‌فرمایند: «لَا تُدْرِكُهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِيَانِ، وَ لَكِنْ تُدْرِكُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِيمَانِ». چشم ظاهر حضرت حق را نمی‌بیند بلکه با حقایق ایمان دیده می‌شود. اینکه در روایات داریم مراقب فراست مومن باشید چون مومن به وجه الهی نظر می‌کند به همین جهت است که چشم باطن مومن باز می‌شود و آنچه نادیدنی است را می‌بیند. در آیات دیگر هم تعبیر وجه الهی زیاد آمده است. جنت لقا که در روایات ما آمده است جنتی است که با اسماء و صفات الهی که از جمله آنها وجه الاهی است تحقق پیدا می‌کند.

این آیه از جمله آیاتی است که قابل برنامه‌ریزی است. اینکه مشرق و مغرب برای خداست و هر جا رو کنیم وجه الله است موجب مراقبت انسان است. یکی از چیزهایی که مراقبه و محاسبه را در وجود انسان نهادینه می‌کند وجه الهی است. ما در خلوت و جلوت، در منظر وجه خداوند هستیم. این هشداری برای همه است. حشر و نشر ما با وجه الهی است، ما با وجه آمدیم و با وجه می‌رویم.

امیرالمؤمنین(ع) تعبیر زیادی دارند و فرمودند: «اتَّقوا معاصيَ اللّه ِفي الخَلَواتِ فإنّ الشاهِدَ هُو الحاكِمُ». مراقب باشید در خلوت هم اهل گناه نباشید چون عالم محضر الهی است و همانی که شاهد است فردا حاکم است. فردا باید محضر خداوند سوال پس بدهیم. اگر به وجه الهی دقت کنیم می‌توانیم مراقبت خودمان را تکمیل کنیم.

عدم منافات آیه 115 با آیه قبله

نکته دیگر اینکه وقتی آیه می‌فرماید هر طرف رو کنید وجه الله را می‌بینید، منافات ندارد که هنگام نماز، به لحاظ حکم تشریعی رو به کعبه باشیم. پس حکم تشریعی رو به قبله بودن منافاتی با وجه الله نیست.

در مورد «إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» هم عرض کردیم اینجا هم صحبت احاطه علمی است و هم صحبت احاطه خارجی. «واسع» احاطه خارجی است، «علیم» احاطه علمی است. این دو باعث این می‌شود قدرت به وجود بیاید. به عبارت دیگر فیض باری تعالی که وجه الله است فراگیر است و همه جا را احاطه کرده است. عبارت دیگر وجه، همان کرسی است: «وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ». این کرسی آسمان و زمین را احاطه کرده است و هر نقطه‌ای را تصور کنید از وجه الاهی خارج نیست. از اینجا است که گفته می‌شود: «وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ». وجه، رحمت، فیض عبارت‌هایی است که به احاطه علمی و عینی باری تعالی اشاره دارند.

دلیلی بر نسخ آیه نداریم

برخی تصور کردند این آیه با آیه «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» نسخ شده است. از نظر ما آیه منسوخ نیست چون معنی نسخ این است آیه‌ای آیه دیگر را می‌برد و آیه ناسخ باید بعد از آیه منسوخ نازل شده باشد در حالی که ثابت نشده است نزول آیه قبله بعد از این آیه باشد. همچنین نسخ در جایی است که دو آیه با هم ناسازگاری داشته باشند و حکم یکی، حکم دیگری را بردارد یا موضوع یکی موضوع دیگری را بردارد، حال آنکه در این آیه و آیه قبله هیچ تنافی نیست. آیه قبله می‌گوید انسان در مناسکش رو به قبله باشد و یک حکم تشریعی است، ولی این آیه یک حکم ماورا و مافوق و برتر از حکم تشریعی است و تکوینیات را هم شامل می‌شود. پس این وجه الله اعم از وجه الله تکوینی و تشریعی است.

نکته دیگری هم این است که مغرب و مشرق مطلق نیست که بگوییم این نقطه مشرق است، این نقطه مغرب. ما حتی مشرق و مغرب را برای آمد و رفت موجودات هم به کار می‌بریم. بنابراین مشرق و مغرب اموری نسبی است و نسبتشان اعتباری است و وجود عینی و خارجی ندارند. وجود اعتباری یعنی وجودی که نسبتش با دیگری سنجیده می‌شود. در بعضی آیات هم داریم «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ». «رب المشارق» دلیل بر این است مشرق‌ها و مغرب‌ها متعدد است و این دلیل بر نسبیت مشرق و مغرب دارد.

نکته معرفت دیگری که در آیه هست اتحاد وجه با حضرت باری تعالی است. وجه الله با حضرت حق چگونه اتحادی دارد؟ گفتیم اتحاد این دو به نحو اتحاد محیط و محاط است و وجه الله رقیقه‌ای از حقیقت الهی است. همانطور که عرض کردیم در جنت لقا، لقای با اسما الهی و وجه الله تحقق پیدا می‌کند. وجه خداوند عین ذات او نیست و حملش به نحو شایع صناعی نیست.

نکته آخر اینکه در روایاتی که در تفسیر امام عسکری(ع) و سایر تفاسیر بیان شده است حضرات معصومین وجه الله را به نماز خواندن داخل کعبه مثال زدند که هر طرف آن وجه است و می‌شود به هر طرف نماز خواند.