حجم باورنکردنی سروده‌های شاعران پارسی‌زبان درباره امام زمان(عج)

ادبیات آیینی در فرهنگ و مناسک شیعی جایگاه مهمی دارد و کمتر مراسم مذهبی را می‌توان یافت که در آن شعر و ادبیات آیینی حضور و ظهور پررنگ نداشته باشد.

حسین علیزاده، مؤلف و پژوهشگر علوم اسلامی، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا به توضیح درباره گستره اشعار مهدوی در ادبیات آیینی پرداخت و گفت: جایگاه مهدویت در ادبیات آیینی و به خصوص شعر آیینی خیلی مغفول واقع شده است در حالی که حجم بالایی از ادبیات دینی و شعر آیینی در این زمینه تولید شده است ولی خیلی از آنها چاپ نشده و چاپ قدیمی و سنگی است. آن مقداری هم که چاپ شده است مورد غفلت بوده است. باید توجه داشت که ادبیات مهدوی گستره وسیعی دارد و مضامین آن ریشه در قرآن و حدیث دارد.

پنج هزار روایت درباره مهدویت

وی ادامه داد: در قرآن اصل مسئله مهدویت و انتظار یک موعود الهی و آسمانی به صورت اشاره آمده است ولی در تفاسیر بیان شده است که آیاتی همانند؛ «بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»، «وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ» یا «وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ» به مسئله مهدویت اشاره دارد. بعد از آیات محدود، روایات متعددی در این زمینه داریم. از زمان ائمه معصومین(ع) و حتی زمان پیامبر(ص) به این موعود الهی و آسمانی وعده داده می‌شده و مکرر بیان شده است؛ «یَمْلَأُ اللهُ به الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً». این تعبیر خیلی زیاد در روایات تکرار شده است. معنای عبارت این است که موعود آسمانی پس از اینکه زمین پر از ظلم و جور شده است آن را پر از عدل و داد می‌کند. هم در جوامع روایی شیعه و هم اهل سنت بیش از پنج هزار روایت درباره مهدویت داریم. در میان شیعه دعای ندبه داریم، دعای عهد داریم، زیارتنامه داریم. همه اینها منبع و منشأ روایی و سند معتبر دارد. اینها باعث شد حول و حوش موضوع مهدویت یک ادبیات گسترده‌ای شکل بگیرد، چه به صورت مناجات‌ و چه به صورت داستان و چه به صورت شعر و ترانه.

علیزاده با بیان اینکه ادبیات مهدوی حجم بسیار عظیمی دارد، افزود: خود من تا وارد نشدم باور نمی‌کردم. تصورم این بود اشعار مهدوی یکی دو جلد باشد ولی بعد که وارد این حوزه شدم به مجموعه‌ای به نام دانشنامه شعر مهدوی برخوردم که گزیده اشعار مهدوی است و دیدم یک دریا مطلب است لذا شروع به تحقیق در این زمینه کردم. البته خود اشعار مهدوی گوشه‌ای از اشعار آیینی است. دانشنامه شعر مهدوی با حمایت حوزه علمیه خواهران و گروه ادبیات آیینی که در مشهد وجود داشته تهیه شده است. در طول دوازده سال یک گروه از محققان، چند هزار دیوان شعر را بررسی کردند و متوجه شدند بیش از دو هزار شاعر از قرن چهارم هجری تا دوره معاصر شعر مهدوی گفته‌اند. این گروه، اشعار را پژوهش و گزینش کردند و در قالب یک دانشنامه منتشر کردند که مجموعا 29 جلد می‌شود. این اثر نشان می‌دهد سابقه و گستره این ادبیات چقدر است.

این پژوهشگر یادآور شد: اشعاری که در مورد ائمه دیگر سروده شده است مولودیه و مرثیه است ولی چون در مورد مهدی(عج) مرثیه وجود ندارد عموم اشعار مولودیه و گفت‌وگو با حضرت به عنوان معشوق و محبوب و توصیف ویژگی‌های آن حضرت است. بررسی اشعار نشان می‌دهد بیشتر شاعران ما در طول این ده، یازده قرن به این مسئله توجه کردند. به عنوان مثال خود حافظ اشعاری در این زمینه دارد از جمله شعر «ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی/ دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی». حتی چند جلد کتاب درباره مهدویات حافظ نوشته شده است از جمله کتاب شوق مهدی(عج) اثر فیض کاشانی. خود فیض کاشانی دیوان شعر مفصلی دارد و بخش از شعرهای مهدوی او برگرفته از دیوان حافظ است یعنی هر شعری در دیوان حافظ بویی از مهدویت داشته است را با تغییر جزئی کاملا امام زمانی کرده است. این اثر با تصحیح شیخ علی دوانی منتشر شده است.

سرایش سی جلد شعر درباره امام عصر

وی در پایان گفت: ما در اشعار مهدوی با دریایی از موضوعات و مسائل برخورد می‌کنیم که بیشتر آنها از آیات قرآن و روایات گرفته شده است. بنده که بخشی از پژوهش‌هایم به ادبیات فارسی اختصاص دارد باور نمی‌کردم سی جلد شعر درباره حضرت مهدی(عج) داشته باشیم. فکر می‌کردم اگر به ده جلد برسد خیلی است، چه رسد به سی جلد. ما درباره امام علی(ع) به اندازه سی جلد شعر نداریم با اینکه اینهمه درباره امام علی(ع) و موضوع غدیر و مرثیه ایشان شعر سرودند یا در مورد پیامبر(ص) که این‌ همه شعر سروده شده است سی جلد شعر نداریم یا در مورد امام حسین(ع) که بیشتر از هر یک از ائمه درباره او شعر سروده شده است نمی‌دانم حجم اشعار به سی جلد می‌رسد یا نه، اما در مورد امام زمان(عج) که در میان شیعیان حضور نداشته است و فقط می‌شود برایش مولودیه سرود، حجم عظیمی از اشعار سروده شده است.