تهدید افراد به دلیل ابراز عقایدشان، مرگ عقلانیت را رقم می‌زند
گروه معارف: یک استاد دانشگاه و حوزه با بیان اینکه یکی از راه‌های تقویت عقلانیت در حوزه اجتماعی، باز کردن باب گفت‌و‌گو در جامعه است، گفت: اگر در جامعه‌ای ابراز عقاید و نظرات باعث تهدید منافع افراد و ضرر و زیان آنها شود، آن جامعه هیچ‌گاه به سمت عقلانیت حرکت نمی‌کند.
عصمت همتی، استاد دانشگاه فرهنگیان اصفهان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان با اشاره به تعریف عقلانیت، اظهار کرد: عقلانیت در علوم مختلف معنای اصطلاحی متفاوتی دارد، اما آنچه که عامه مردم در رابطه با آن توافق دارند و متحد هستند، این است که عقل می‌تواند خوب و بد و درست و غلط را تشخیص داده و در حوزه شناخت هستی، حقایق را بشناسد. بنابراین عقل دارای دو کارکرد شناخت حقایق و شناخت خوب و بد است.
وی با بیان اهمیت عقل گفت: اگر آدمی بتواند قوه عقلانیت را که موجب جداسازی انسان از حیوان است، در خود شکوفا کرده، درستی و نادرستی رفتارها و گفتارها را با قوه عقل بسنجد و برای اعمالی که انجام می‌دهد، استدلال موجهی داشته و توانایی دفاع و عرضه آنها را داشته باشد، در واقع عقلانی رفتار کرده است.
همتی بیان کرد: بسیاری از اعمال و خواسته‌های ما از عقل تبعیت نمی‌کند، مثل تقلید از آداب و رسوم گذشتگان؛ همان‌طور که خداوند در قرآن خطاب به کفار می‌گوید، شما از پدران خود تقلید کرده و عقایدتان را به عقل عرضه نمی‌کنید. بر همین اساس کسی که می‌خواهد عقلانی زندگی کند، باید از تقلید کورکورانه و تعصب خودداری کرده و تابع دلایل عقل باشد.
وی تصریح کرد: اگر انسان بتواند بگوید آنچه که بدان معتقد است، با عقل و برهان مرتبط بوده و می‌توانم از آن دفاع کنم، در حوزه عقلانیت قدم برداشته است.
این استاد دانشگاه با بیان فواید حاکمیت عقلانیت در جامعه گفت: اگر انسان‌ها بتوانند عقل را بر خود حاکم کنند، می توانند از بسیاری از آفات در امان بمانند و اگر جامعه بتواند به سمت عقلانیت پیش برود، از خرافات و تقلید کورکورانه نجات پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: امروزه یکی از مشکلات افراد و جامعه آن است که از عقل فاصله گرفته‌اند و دلیل آن نزدیک شدن به هوس‌ها، خواهش‌های نفسانی و بها دادن به آنهاست.
همتی در رابطه با عواملی که عقلانیت فردی را مورد تهدید قرار می‌دهد، افزود: در حوزه فردی، اگر کسی به هوس‌ها و خواهش‌های نفسانی میدان داده و بخواهد مطابق با امیال خود زندگی کند، در بسیاری از موارد این امیال علی‌القاعده مطابق با عقل نیست و باعث دوری آنها از عقلانیت می‌شود.
وی ادامه داد: عامل دوم تضعیف عقلانیت، تقلید از گذشتگان و عامل سوم عدم استفاده و تبعیت از دلایل عقلی است، یعنی اگر عقل به نتیجه‌ای دست یابد، ولی انسان طبق آن عمل نکند، قوه عقل تضعیف می‌شود و نمی‌تواند کارایی لازم را داشته باشد و عامل چهارم عدم برقراری ارتباط با خداست که از طریق قوه عقل صورت می‌گیرد.
استاد دانشگاه فرهنگیان تصریح کرد: آنچه می‌تواند عقلانیت جمعی را تقویت کند، حرکت به سمت خرد جمعی، تأکید بر مشورت و باز کردن باب گفت‌و‌گو در جامعه است.
وی ادامه داد: جامعه باید ظرفیت گفت‌و‌گو را داشته باشد و به آزادی بیان بها بدهد. جامعه‌ای که بخواهد عقلانیت در آن رشد کند، نباید برای گفتن نظرات و عقاید خود بها بپردازد. جامعه‌ای که در آن افراد در صورت ابراز عقاید و نظرات خود منافعشان مورد تهدید قرار گرفته و دچار خسارت شوند؛ هیچ‌گاه به سمت عقلانیت پیش نخواهد رفت. عقاید و نظرات افراد جامعه به هر میزان هم که غیر معقول باشد، باید در جریان نقد و بررسی کنار گذاشته شود.
همتی خاطرنشان کرد: در کلاس‌های درس شهید مطهری، مارکسیست‌ها شرکت کرده و دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کردند. مرحوم مطهری نیز با حضور و ابراز عقیده از جانب آنها موافق بودند. در زمان امام صادق(ع) نیز مسلمانان با کسانی گفت‌و‌گو می‌کردند که منکر خدا و ائمه(ع) بودند، ولی آنها را متقاعد می‌ساختند.
این استاد حوزه با بیان اینکه در امور مهم، مشورت باید پایه تصمیم‌گیری باشد، گفت: برای نمونه در حوزه خدمات شهری، زمانی که شهردار بخواهد تصمیمی بگیرد، با توجه به توانایی‌های خود می‌تواند این کار را انجام دهد، اما اگر مشورت کند، جنبه‌های مختلف در نظر گرفته می‌شود که به عقلانیت نزدیک‌تر است.
وی اظهار کرد: برای مبارزه با خرافه‌گرایی، چاره‌ای جز رشد عقلانیت نیست و می‌توان با استفاده از عقلانیت با خرافات و جهل مبارزه کرد. جامعه‌ای که توان تحلیل سخنان و تشخیص درست و غلط را داشته باشد، به سمت عقلانیت پیش می‌رود.
همتی تصریح کرد: راهکارهای رشد عقلانیت در حوزه اجتماعی، روی آوردن به خرد جمعی به معنای حقیقی کلمه، احترام به آزادی بیان و عقاید، مشورت و بالابردن ظرفیت گفت‌و‌گو است.
