کاشانی‌ها؛ اولین سازندگان کاشی‌های زرفام در جهان
نویسنده کتاب «هنرمندان کاشان» گفت: فضلا، اهل تحقیق و پژوهشگران عقیده دارند که نخستین آفرینشگران محراب‌های مینایی و اولین سازندگان کاشی‌های زرفام در جهان، اهل کاشان بوده‌اند.
«زرین‌فام» نام محراب حرم امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف است که 800 سال پیش در کاشان ساخته شد و حاوی زیباترین عناصر معماری ایرانی اسلامی موجود در این مکان مقدس است. قطعاتی از این اثر فاخر در گذر زمان، تخریب و مفقود شده بود که به تازگی از سوی هنرمندان ایرانی مرمت و به موزه حرم علوی در شبستان حضرت زهرا(س) منتقل شده است. به همین مناسبت، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با علی‌اصغر شاطری، نویسنده، پژوهشگر و کاشان‌پژوه در خصوص این اثر هنری انجام داده است.
شاطری با بیان اینکه خالق محراب‌های مینایی و کاشی‌های زرفام از خاندانی بودند که تا حدود دو قرن، منحصراً ابداع این هنر و صنعت ظریفه را در کارگاه‌های خود در شهر کاشان به عهده داشتند، گفت: این محراب به دست خاندان ابی‌طاهر ساخته شده است. از تاریخ تولد، وفات و محل دفن ابی‌طاهر هیچ‌گونه اطلاعاتی در دست نیست، ولی آنچه مسلم است و از آثار وی مستفاد می‌شود، این است که ابی‌طاهر در نیمه دوم قرن ششم و تا حوالی ۶۰۰ هجری قمری در کاشان زندگی و فعالیت داشته است.
وی درباره پیشینه این خاندان بیان کرد: ابی‌طاهر بن ابی‌الحسن، جد اعلای خاندان هنرمند کاشی‌نگار و کاشی‌ساز کاشانی بود که چند نسل از آنها آثار گرانبها و ارزشمندی از خود به جا گذاشته‌اند. کسانی که با تاریخچه صنایع کاشی‌سازی و هنر و صنعت سفالگری آشنایی دارند، می‌دانند که هنرمندترین و ماهرترین کاشی‌سازان در اواسط قرن ششم هجری قمری، نفیس‌ترین و عالی‌ترین نوع کاشی یعنی کاشی‌های زرفام مینایی را ابداع کردند و تحول شگرفی در صنایع کاشی‌سازی به وجود آوردند. این اساتید عالی‌قدر، فرزندان فرزانه دارالمؤمنین کاشان و متعلق به خاندان ابن ابی‌طاهر کاشانی بودند.
این نویسنده و کاشان‌پژوه افزود: شجره‌نامه این خانواده در کتاب «عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب» که به کوشش ایرج افشار تدوین شده، نسخه‌ای خطی از رساله «ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمد بن ابی‌طاهر کاشانی» است که به این نام در سال ۷۰۰ هجری قمری منتشر شده و راجع به دستورات فنی صنعت کاشی‌سازی و چگونگی ساخت کاشی‌های مینایی است که اکنون در کتابخانه اوقاف ترکیه نگهداری می‌شود.
وی درباره شمایل محراب زرین‌فام توضیح داد: قطعات محراب شامل بخش مرکزی و پیشانی در «مسجد سار» یا «مسجد جامع زیر دالان»، متصل به حرم حضرت علی(ع)، معروف به «محراب نجف» است. بخش مرکزی محراب از دو خشت زرین‌فام تشکیل شده و طرح اصلی آن با تفاوت‌های جزئی مشابه محراب شاهزاده احمد قم است. دایره بالا که از گره خوردن کلمه «بسم» و عبارت «و هو السمیع العلیم» به خط کوفی تزئینی برجسته آراسته شده و آیاتی از سوره «بقره» به قلم ثلث، حاشیه نیمی از سطح متن را پر کرده و قندیلی برجسته در میان اسلیمی‌های نیم‌برجسته در پایین قرار گرفته است.
شاطری درباره اینکه با چه قرینه دیگری می‌توان ساخت محراب زرین‌فام را به خاندان ابی‌طاهر نسبت داد، گفت: پیشانی محراب با نقش برجسته اسلیمی در هم گره خورده است. این قطعات اگرچه تاریخ ساخت و رقم ندارند، ولی با محراب‌های شاهزاده احمد قم و امامزاده یحیی ورامین قابل مقایسه‌اند و با مشابهت‌های آشکاری که با آثار یاد شده دارند، احتمالاً تولید کارگاه علی بن محمد بوده‌اند.
وی تصریح کرد: علی بن محمد ابی‌طاهر نیز از هنرمندان بنام خاندان ابی‌طاهر است که در نقوش و کاشی‌سازی زرفام استاد بود. یکی از آثار شناخته‌شده او همین محراب امامزاده یحیی(ع) در ورامین با تاریخ ساخت 10 صفر سال ۷۰۵ هجری قمری است.
زهراسادات محمدی
