حجت‌الاسلام والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، محقق تاریخ اسلام و عضو پژوهشکده الذریة النبویه در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، با اشاره به چاپ جدید کتاب «مصباح الهدایه» آیت‌الله العظمی میر سیدعلی بهبهانی، به تبیین ویژگی‌های چاپ جدید این کتاب پرداخت و گفت: پیش از آغاز این موضوع، خوب است مروری بر سنت اربعین‌نویسی و سابقه آن داشته باشیم و پس از آن به ویژگی‌های چاپ جدید و کتاب ارزشمند «مصباح الهدایه» بپردازیم.
سنت اربعین‌نویسی و سابقه آن
سنت تدوین چهل حدیث (اربعین‌نویسی) از اواخر سده دوم آغاز شد. کهن‌ترین اثرِ شناخته شده با عنوان الاربعین، ظاهرا تألیف عبداللّه بن مبارک مَرْوَزی بوده است. اما کهن‌ترین اربعین موجود کتاب «الاربعین عن المشایخ عن الاربعین صحابیا»(چاپ: بیروت، ۱۴۱۰ق) نوشته محمد بن اسلم طوسی است. اربعین‌نویسی در میان شیعیان نیز سابقه دیرینه دارد. کهن‌ترین اثر موجود در این زمینه کتاب الاربعین عن الاربعین فی فضائل علی امیرالمؤمنین (چاپ: تهران ۱۴۱۴ق) نوشته ابومحمد عبدالرحمان بن احمد خُزاعی نیشابوری است. مرحوم آقا بزرگ تهرانی در کتاب گران‌سنگ «الذریعه الی تصانیف الشیعه» بیش از ۷۰ اثر را تحت عنوان ۴۰ حدیث و اربعون حدیثا عنوان و معرفی کرده است(الذریعه؛ ج۱؛ ص ۴۰۹ - ۴۳۴).
از مهم‌ترین اربعین‌های عصر حاضر در میان شیعیان این آثار است: ۱- الاربعون حدیثآ فی مسح الرِجْلَین من طرق اهل السّنة، از نجم‌الدین طهرانی عسکری (متوفی ۱۳۵۴ش)، ۲- ریاض‌العلماء الاتقیاء الوَرِعین فی شرح الاربعین و خاتمة الاربعین از علی بن حسن بَحرانی (متوفی ۱۳۴۰؛ چاپ :بیروت ۱۴۲۲) ۳- چهل‌حدیث از امام خمینی (چاپ: تهران؛ ۱۳۶۸ش) ۴- اربعینیات از آیت‌الله سید احمد زنجانی؛ (چاپ: قم ؛ ۱۳۹۴ش) ۵- مصباح الهدایه؛ از آیت‌الله سید علی بهبهانی.
ویژگی‌های چاپ جدید مصباح الهدایه
بعد از چاپ‌های متعدد این کتاب در ایران و مصر این کتاب با تصحیح و مقدمه و تحقیق استاد علیرضا عظیمی‌فر دزفولی توسط مؤسسه انتشارات دارالعلم آیت‌الله بهبهانی در ۵۵۵ صفحه به چاپ رسیده است.
در مقدمه کتاب توضیحات ارزشمندی درباره اهمیت شناخت ولایت و امامت به ضمیمه احادیث زیبایی درباره آن ارائه شده است. همچنین در مقدمه هدف مؤلف از نوشتن کتاب و سیر تاریخی تدوین این اثر بیان شده است. ویژگی سوم چاپ جدید این است که در این تحقیق که با دقت درخور توجهی انجام گرفته است، تعداد ۸۵۰ حاشیه ارجاعی و توضیحی آمده است که برخی از حواشی خود شامل ارجاعات بسیار به کتب حدیثی و کلامی است که به همراه ۱۲ تعلیقه از تعلیقات مؤلف غنای افزون‌تری گرفته است. این حواشی ارزشمند کمک بسیار زیادی به علاقه‌مندان و محققان در امر پژوهش روایات باب ولایت می‌کند.
همچنین در این مقدمه زندگی‌نامه مستند و جامعی از مؤلف کتاب و فعالیت‌های علمی و فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و آثار فقهی و اصولی و کلامی وی ارائه شده است که با دقت فراوان و اتقان در تاریخ‌نگاری نوشته شده است.
نکاتی پیرامون کتاب ارزشمند مصباح الهدایه
مراتب ارادت خاصه این عالم بزرگوار و مرزبان بزرگ ولایت به آستان رفیع ولایت و امامت و دلدادگی ایشان به ساحت قدس حضرات اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) از این کتاب به خوبی نمایان است و در این جهت، کتاب شریف و ارزشمند «مصباح الهدایه فی اثبات الولایه» که از بهترین کتب درباره امامت و اثبات ولایت ائمه اطهار(ع) از طریق آیات بینات قرآن کریم و اخبار و روایات شریف عترت طاهره است و از زمره برترین کتاب‌های اربعین حدیث و گواه صادقِ شیفتگی عالمانه و آگاهانه ایشان به محضر آل الله است و چنان‌که از خاتمه این کتاب پر ارج معلوم می‌شود، تألیف آن در کربلای معلی و در جوار عتبه مقدسه حضرت سیدالشهدا(ع) پایان یافته است و به حق باید آن را از عنایات آن امام همام به مرحوم آیت‌الله العظمی بهبهانی به‌شمار آورد.
شجاعی‌راد گفت: آیت‌الله بهبهانی در سال‌های ۱۳۶۲ - ۱۳۶۵ق در کربلا اقامت داشتند و در همین زمان موفق به نگارش کتاب گران‌سنگ مصباح الهدایه شدند. حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابوالقاسم مجتهدزاده(نوه آیت‌الله بهبهانی) درباره این کتاب به خاطره جالبی از آیت‌الله سید عباس کاشانی (از شاگردان کربلایی آیت‌الله بهبهانی) اشاره کرده است که از جهاتی قابل توجه است. وی می‌گوید: «یک روز با اخوی سید نورالدین در قم خدمت آیت‌الله آقاسید عباس کاشانی که در کربلا از شاگردان آقای بهبهانی بودند رسیدیم. ایشان به ما فرمودند که ما یک‌بار با آقای بهبهانی رفتیم سامرا. ایشان با قطار آمدند سامرا. من همراه با آیت‌الله بهبهانی بودم دیدم آقا یک بقچه را باز کرد و مشغول نوشتن شد. فرمود در مسیر رفت و برگشت یکی دو روز که آنجا بودیم آقا مرتب می‌نوشتند و من 7-8 سالم بود و بعد ده سال که آقا آمدند کربلا، کتابی را به ما دادند. آقا می‌خواندند و من نگاه می‌کردم. آقا فرمودند: آقاسید عباس یاد داری این کتاب را من کی نوشتم؟ گفتم نه. فرمودند: ده سال پیش که با خانواده و ابویتان رفتیم سید محمد برای زیارت من کتاب را در رفت و برگشت نوشتم.»
از این جهت باید کتاب را در زمره کتبی ثبت کرد که نویسندگانشان موفق شدند آن کتاب‌ها یا بخش زیادی از آنها را در سفر و با وجود مشکلات فراوان به نگارش درآورند و از این جهت می‌توان آن را الگوی مناسبی برای استادان و دانشجویان و طلاب در استفاده از وقت دانست.
به گفته شجاعی‌راد، نسخه خطی و دست‌نوشت اصل کتاب شریف «مصباح الهدایه فی اثبات الولایة» آیت‌الله العظمی علامه میر سیدعلی بهبهانی(ره) در اختیار آیت‌الله مرحوم شیخ رضا امینی نجفی فرزند فقید علامه آیت‌الله شیخ عبدالحسین امینی(ره)، صاحب کتاب الغدیر، بوده است و ایشان این نسخه را به کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی(ع) در مشهد اهدا کرده است. گویا این نسخه از طرف علامه بهبهانی یا فرزندان ایشان به دست فرزند علامه امینی رسیده است. نکته مهم اینکه ایشان کتاب را در سال ۱۳۶۵ قمری برابر با ۱۳۲۵ شمسی(۷۸ سال پیش) در ایام اقامت در کربلا نوشتند و ظاهراً کاغذ سفید در اختیار نداشته لذا یک سری کاغذ اداری از اداره راه آهن عراق پیدا کرده که پشت آنها سفید بوده و بر همان طرف سفید نوشته است.
تاکنون مقالات خوبی درباره اندیشه اصولی و فقهی و اجتماعی و تفسیری آیت‌الله بهبهانی نوشته شده است، از جمله مقالات تفسیری و کلامی که می‌توان به این آثار اشاره کرد: گفتاری درباره آیت‌الله بهبهانی و کتاب مصباح الهدایه از دکتر ماندنی مواساتیان، مصباح الهدایه آیت‌الله بهبهانی؛ مرجعی در تفسیر آیات ولایت از دکتر عبدالحسین طالعی، ابداع خاص آیت‌الله بهبهانی در دفاع از امامت امیرمؤمنان(ع)، آیه مباهله از نگاه علامه بهبهانی، علامه بهبهانی و حدیث غدیر و امیرالمؤمنین(ع) در قرآن در پرتو کتاب مصباح الهدایه علامه بهبهانی، از امرالله شجاعی راد.
یکی از ویژگی‌های دیگر این کتاب را باید استفاده از روایات شیعه و اهل‌سنت دانست. علامه هر دو گروه روایات را بررسی کرده و در برخی موارد در مقابل برداشت علمای شیعه، برداشت خود را بیان کرده است. با برخی آرای علمای اهل سنت نیز مخالفت کرده است. ایشان در واقع بین هر دو فرقه یک بررسی تطبیقی انجام داده و این کار را با متانت و قوت استدلال و بدون اتهام‌زنی انجام داده است. علامه بهبهانی توانسته است با ۴۰ آیه مباحث مختلف مربوط به امامت را مطرح کند. ایشان از منابع تفسیری و تاریخی شیعه و اهل‌سنت اما با روش اجتهادی خود و همراه با نقد و بررسی استفاده کرده است.
روح اجتهاد و نقد و بررسی در این کتاب موج می‌زند و این چیزی است که شخصیت بزرگی همچون آیت‌الله سید صدرالدین صدر (از مراجع تقلید شیعه و پدر امام موسی صدر) را مجذوب خود کرده است. قلم ایشان موجز و روان است و با هنرمندی و قوت کلام با استفاده از کمترین کلمات توانسته‌اند بیشترین فایده را به مخاطب خود منتقل کنند. دیدگاه اجتهادی ایشان در کتاب مصباح الهدایه در مباحث تفسیری و کلامی و ادبی به خوبی نمایان شده است به گونه‌ای که در آن به مقابله با فحول نظریه پردازانی مانند فخر زازی و زمخشری پرداخته است.
این کتاب نوعی تفسیر موضوعی به‌شمار می‌آید؛ از آن‌رو که محور بحث در آن، چهل آیه است که با امامت ارتباط دارد. آیت‌الله بهبهانی در کتاب گران‌سنگ «مصباح الهدایه» ۴۰ آیه و ۴۰ حدیث درباره ولایت امیرالمؤمنین(ع) بیان کرده‌اند. البته ایشان تصریح می‌کنند که آیات ولایت بیش از این تعداد است و روایاتی را نقل می‌کنند مبنی بر اینکه یک چهارم آیات قرآن کریم در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است.(مصباح الهدایه؛ ص ۳۶۱).
بی تردید این کتاب می‌تواند راهی برای شناخت هندسه علمی و تفسیری و کلامی و ادبی این پدیده بزرگ و نابغه علمی باشد و این کشف از طریق شناخت مبادی و مبانی دقیق اصولی و اجتهادی وی به‌دست خواهد آمد و از این جهت استادان و محققان حوزوی و دانشگاهی می‌توانند از طریق شناخت این مبانی به دفع شبهات جدیدی که در این زمینه‌ها وارد شده است بپردازند. چنانچه مؤلف گرانقدر در یکی از آثار خود با این مبانی به پاسخ متقن به حدود چهل سؤال و شبهه پرداخته است (کتاب معارف اسلامی؛ تحقیق استاد علی دوانی).
این کتاب با ویژگی‌های یاد شده به‌عنوان یک کتاب مرجع در زمینه تفسیر، حدیث، عقاید، تاریخ، کلام و دیگر علوم اسلامی، همواره می‌تواند مورد استفاده و مراجعه دانشمندان از فرقه‌های مختلف مسلمانان و اسلام‌شناسان غیرمسلمان قرار گیرد؛ همان‌گونه که به‌عنوان یک متن درسی در زمینه تفسیر موضوعی و تطبیقی نیر کتابی مفید به‌شمار می‌آید.
