حضرت حمزه(ع) در آیینه آیات الهی

15 شوال سال سوم هجری، جنگ احد به وقوع پیوست و در طی آن، حضرت سیدالشهدا حمزة بن عبدالمطلب و ۶۹ نفر از مسلمانان به شهادت رسیدند. حمزه ۵۴ سال پیش از هجرت و دو یا چهار سال پیش‌ از تولد پیامبر اسلام(ص) در مکه متولد شد. از زندگی حضرت حمزه در ایام پیش‌ از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما همین‌قدر می‌دانیم که مردی دلیر بوده و روزگار را به شکار می‌گذرانده است. او در سال دوم بعثت، بعد از ورود پیامبر(ص) به خانه‌ ارقم و پیش‌ از مسلمان شدن عمر بن‌ خطاب، اسلام آورد و یکی از انگیزه‌هایش در این امر، حمایت از پیامبر(ص) در برابر آزار و اذیت مشرکان قریش بود.

اولین سریه بعد از هجرت به مدینه به فرماندهی حمزه اتفاق افتاد. سریه، جنگ‌های مسلمانان در دوران زندگی پیامبر اکرم(ص) بود که بدون حضور ایشان و به فرماندهی یکی از صحابه انجام می‌شد. حمزه در جنگ‌های ابواء، ذات‌العشیره، بنی‌قینقاع و بدر، پرچم سپاه اسلام را در دست داشت؛ اما حضورش در جنگ‌های بدر و احد از دیگر جنگ‌ها نمایان‌تر بود و اوج شجاعتش در این دو غزوه به منصه ظهور رسید.

فضایل حمزه در کلام معصومین(ع)

روایات فراوانی از زبان پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) درباره فضایل حضرت حمزه، فداكارى‌های او در هنگام غربت اسلام، حمايت بى‌دريغ از پيغمبر اكرم(ص) و شهادت شجاعانه‌اش نقل شده است که در ادامه این یادداشت به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد.

در تفسير فرات كوفی به نقل از پيامبر اكرم(ص) چنین روایت شده است: «فَلِوَاءُ الْحَمْدِ بِيَدِي‏ وَ أَدْفَعُ لِوَاءَ التَّهْلِيلِ لِعَلِيٍّ ... لِوَاءَ التَّكْبِيرِ إِلَى حَمْزَةَ وَ ... لِوَاءَ التَّسْبِيحِ إِلَى جَعْفَرٍ؛ روز قيامت پرچم حمد و ستايش خدا به دست من داده می‌شود و من پرچم تهليل (لا اله الّا الله) را به دست حضرت علی(ع)، پرچم تكبير را به دست حمزه و پرچم تسبيح را به دست جعفر مى‌سپارم.»

در كتاب مكارم‌الاخلاق روایت شده است كه حضرت فاطمه(س) از خاک قبر حمزه تسبيحى ساخته بود و ذكر خدا را با آن تسبيح مى‌گفت. مرحوم كلينى نیز در كافی از قول یکی از یاران امام باقر(ع) چنین نقل كرده است: «ما در خدمتش بوديم، سخن از حوادثى به ميان آمد كه بعد از رحلت پيامبر(ص) براى محروم کردن اميرمؤمنان(ع) از خلافت به وقوع پیوسته بود. كسى عرض كرد: خداوند تو را سالم بدارد؛ بنى‌هاشم افراد نيرومندى داشتند، چرا در مقابل اين جريان مقاومت نكردند؟ امام باقر(ع) فرمود: آرى، بنى‌هاشم مردان شجاع و دليرى همچون جعفر و حمزه داشتند؛ ولى افسوس كه شهيد شدند و افراد ضعيفى باقى ماندند.» سپس امام ادامه داد: «أَمَا وَ اللهِ لَوْ أَنَّ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً كَانَا بِحَضْرَتِهِمَا مَا وَصَلَا إِلَى مَا وَصَلَا إِلَيْهِ؛ به خدا سوگند اگر حمزه و جعفر در برابر خليفه اول و دوم بودند، آنها هيچ‌گاه به اهداف خود نمى‌رسيدند.»

رسول خدا(ص) بعد از شهادت حمزه و مثله شدن بدنش به دست كفار قريش بسيار ناراحت شد، در كنار جسد او ايستاد و فرمود: «رَحِمَكَ اللهُ اَىْ عَمٍّ لَكُنْتَ وَصُولاً لِلرَّحِمِ فَعُولاً لِلْخَيْراتِ؛ خدا رحمتت كند، اى عمو! تو بسيار صله رحم بجا مى‌آوردى و بسيار كار خير انجام مى‌دادى.» پیامبر(ص) همچنین جناب حمزه را به لقب «اسدالله» و «سيدالشهدا» مفتخر ساخت.

وقایع مربوط به شهادت حمزه

حمزه در نبرد احد به دست «وحشی»، غلام جبیر به قتل رسید. جبیر که عمویش در جنگ بدر به دست حمزه کشته شده بود، به غلام خود، وحشی به‌ شرط قتل حمزه، وعده آزادی داده بود. پس‌ از شهادت حمزه، هند، دختر قطب و همسر ابوسفیان به انتقام قتل خویشانش، جنازه جناب حمزه را مثله کرد، گوش و بینی بریده او را چون زیور بر خود آویخت و بنا به نذری که کرده بود، جگر حمزه را به دندان گرفت.

پیامبر(ص) از رفتاری که با پیکر حمزه صورت گرفت، بسیار غمگین شد و به‌شدت گریست، آن‌گاه بر پیکر او نماز گزارد و سپس از قول جبرئیل فرمود که حمزه را در آسمان‌های هفت‌گانه، «اسدالله» و «اسد رسوله الله» خوانده‌اند و خود نیز حمزه را به «سیدالشهدا» و بنا به روایتی دیگر، «افضل الشهدا» ملقب کرد.

شاعران بسیاری همچون حسان بن ثابت، کعب بن مالک انصاری و صفیه، خواهر حمزه درباره‌ شهادت او مرثیه‌هایی سرودند. بدن مطهر جناب حمزه را در شمال شهر مدینه و در دامنه کوه احد دفن کردند. بنا بر بعضی از روایات، قبه و مسجدی در کنار مزارش بنا شد که در دوران حکومت آل سعود مانند بسیاری از بقاع دیگر حجاز ویران شد؛ اما مجدداً مسجد دیگری در کنار مزار او ساختند.

بنا به روایتی از جابر بن‌ عبدالله، زمانی‌ که معاویه فرمان حفر چشمه‌ای را در سرزمین احد داد، هنگام حفاری جنازه‌های تازه شهدای احد مشاهده شد. این واقعه زمانی بود که ۴۰ سال از حادثه احد گذشته بود. جابر بن‌ عبدالله چنین ادامه می‌دهد که ضربه‌ بیلی که ناخواسته به پای حمزه خورد، باعث جاری شدن خون از بدن مطهرش شد.

نام حمزه در شأن نزول آیات قرآن

در شأن نزول تعدادی از آیات قرآن کریم، نام حضرت حمزه نقل شده؛ مثلاً در شأن نزول آیه 15 سوره آل‌عمران چنین آمده‌ که این آیه در شأن علی(ع)، حمزه سیدالشهدا و عبیده نازل شده‌ است. خداوند در این آیه می‌فرماید: «بگو آیا شما را از چیزی آگاه کنم که از این سرمایه‌های مادی بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند، در نزد پروردگارشان باغ‌هایی است که نهرهایی از پای درختانش می‌گذرد و همیشه در آن خواهند بود و همسرانی پاکیزه دارند و خشنودی خدا نصیب آنهاست و خدا به امور بندگان بیناست.»

همچنین رسول خدا(ص) در تفسیر آیه ۶۹ سوره‌ نسا فرمودند: «اول پیامبران در نبوت و آخرینشان در بعثت من هستم و از صدیقین، علی و از شهدا، حمزه، سیدالشهدا و جعفر طیار هستند و از صالحین، دخترم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسین که سید جوانان اهل بهشت‌اند.»

علاوه‌ بر این، رسول خدا(ص) درباره آیه ۳۸ و ۳۹ سوره عبس فرمود: «چهره‌های خندان و دل‌های شاد متعلق به فرزندان عبدالمطلب است. من، علی، حمزه، جعفر طیار، حسن، حسین و فاطمه در قیامت از قبرها برمی‌خیزیم، در حالی‌ که چهره‌های ما مانند آفتاب نورانی است.»

در شأن نزول آیات دیگری همچون آیه چهارم سوره‌ صف، ۱۵ حجرات، ۲۳ احزاب، ۶ و ۷ سوره عنکبوت و... نام مبارک حضرت حمزه ذکر شده‌ است که همگی نشان از مقام شامخ و جایگاه ویژه ایشان در نزد خدا، پیامبر(ص) و اهل‌ بیت(ع) دارد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان