تداوم معماری کهن ایران در حرم رضوی

رجبعلی لباف خانیکی، یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: بنای اولیه‌ مدفن امام رضا(ع) که کهن‌ترین بنای دوران اسلامی در خراسان محسوب می‌شود، به 10سال پیش از شهادت ایشان بازمی‌گردد، زیرا در سال ۲۰۳ هجری پیکر مطهر آن حضرت را در بنایی به نام «هارونیه» به خاک سپردند. بنایی که در سال ۱۹۳ق به دستور مأمون عباسی برای دفن پدرش هارون‌الرشید در مجاورت کاخ «حُمیدبن قحطبه» در سناباد ساخته شده بود.

وی ادامه داد: با توجه به قرارگیری ضریح فراز آرامگاه امام(ع) و اظهار نظر برخی مانند شادروانان مغانی، پیرنیا، مولوی و صنیع‌الدوله می‌توان حدس زد که مدفن یا مکان اولیه‌ خاکسپاری امام(ع) یا همان هارونیه، فضایی مربع شکل و از نوع همان چهار طاقی‌هایی بوده که بنا به اعتقاد آندره‌ گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی که به همراه ایوان، از معماری کهن خراسان الهام گرفته و حدود دو هزار سال پیش در دوران اشکانیان در نیسا واقع در جنوب ترکمنستان، کاخ آشور در بین‌النهرین و کوه‌ خواجه در سیستان که جزو قلمرو امپراطوری اشکانیان محسوب می‎شدند، کاربرد یافته و در دوران ساسانیان نیز در کاخ‌ها و معابد به فراوانی، گاه همراه با ایوان مورد استفاده قرار گرفته است. حرم‌ مطهر در طول تاریخ، گاه از سوی بیگانگان مهاجم مورد تعرض و جسارت قرار گرفته است، اما ظاهراً هیچ‌گاه کاملا منهدم نشده‌ است، از جمله بنا به روایت «ابن‌اثیر» بین سال‌های ۳۶۶ تا ۳۸۷ق که «ناصر‌الدین سبکتکین» حکومت داشته، حرم مطهر را که به «مشهد» معروف بوده، تخریب کرده و اندکی بیش از دو متر از ارتفاع دیوارهایش برجای نمانده، اما بنا به گزارش ابوالفضل بیهقی، مورخ، ادیب و تاریخ‌نگار برجسته خراسانی، بعد از او جبران خسارت شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: براساس آن گزارش، یک‌بار در پایان عصر سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت «مسعود غزنوی» (۴۲۱-۴۳۲ق) حرم امام رضا(ع) از سوی «بوبکر شهمرد» و «سوری ابن معتز» بازسازی و آباد شده است. در مرحله بازسازی شالوده‌ بنا که به شیوه چهارطاقی‌های ساسانی ساخته شده بود، باقی بود اما پوشش آنچه در زمان سامانی و چه در زمان غزنوی اجرا شده، به ناچار تحت تأثیر شیوه‌ معماری آن دوران و همانند دو بنای آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست (۳۰ کیلومتری جنوب مشهد) بوده و با توجه به شواهد، احتمالاً به شیوه آرامگاه ارسلان جاذب ساخته شده است. حرم مطهر امام رضا(ع) تا سال ۸۲۱ ق همان چهارطاقی و مسجدکوچک «بالاسر» در کنار آن بود. در آن سال به همت «گوهرشاد خاتون» همسر شاهرخ تیموری و با دست توانای استاد «قوام‌الدین شیرازی» مسجد باشکوه و چهار ایوانی گوهرشاد در جوار حرم مطهر ساخته شد و «ایوان»، یکی دیگر از فضاهای کهن و از عناصر اصلی معماری ساسانیان با اندک تغییر در شکل‌گیری طاق و پوشش، در مجموعه‌ معماری حرم مطهر کاربرد پیدا کرده است.

لباف‌خانیکی گفت: در اواخر قرن نهم هجری و به همت «امیر علیشیر نوایی» وزیر اندیشمند «سلطان حسین بایقرا» آخرین پادشاه تیموری نخستین ایوان، در سمت شمال و پیوسته به حرم مطهر ساخته شد و در جلو آن ایوان نیز نخستین صحن شکل گرفت. آن صحن از وسعت زیادی برخوردار نبود اما پیشتاز صحن‌های بزرگ عتیق(انقلاب) و صحن نو (آزادی) شد که در پرداخت و آرایش آنها از باغ‌های ایرانی الهام گرفته بودند و از طرف دیگر با تعبیه‌ جوی آب روان در میانه صحن عتیق، فواره‌ها و آبنماها و باغچه‌های سرسبز و پرگل در هردو صحن و دیوارهای آکنده از اسلیمی و گل و برگ مصداق بهشت در زمین محسوب می‌شدند و تجسم عینی باغ‌های ایرانی یا پردیس‌هایی بودند که نخستین بار در پاسارگاد در اواسط قرن ششم پیش از میلاد بر گرد کاخ‌های هخامنشی ساخته شده بودند و پس از آن در همه دوره‌ها در دل شهرها و پیرامون کاخ‌ها و کوشک‌ها و مجاورت معابد و اماکن مذهبی تداوم یافتند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس بیان کرد: گنبدها، تالارها، رواق‌ها و مناره‌ها نیز که هر کدام بدیل‌هایی در معماری کهن ایران داشتند، زنده‌کننده خاطره‌ تاریخی ایرانیان در قلمرو معماری هستند که مجموعه حرم‌مطهر رضوی را شکل داده‌اند و معماران و هنرمندان ایرانی همواره در ساخت و پرداخت آن مجموعه عظیم قدسی به رعایت اصول معماری ایرانی وفادار بوده‌اند. فرهنگ ایرانی همچنین در قالب نگارگری در جای‌جای حرم مطهر تجلی یافته است. گره‌های تزئینی آجری و چوبی و گچی و آئینه، معرق‌های کاشی، چوب و سنگ، شمسه‌های کاشی و گچی و آئینه و طلا، نمادهای اسطوره‌ای و کتیبه‌های فارسی از جمله تجلیات فرهنگ ایرانی هستند و در مجموع موجب شده‌اند که حرم‌مطهر امام رضا(ع) نه تنها محفل عاشقان و شیفتگان امام بلکه تجلی‌گاه فرهنگ و هنر ایرانی نیز باشد.