تبیین مفردات آیه 21 سوره ابراهیم

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن کریم حجت‌الاسلام سیداحمد خاتمی با محوریت سوره ابراهیم، روز گذشته 22 آذرماه برگزار شد.

وی در این جلسه به تفسیر آیه بیست و یکم سوره ابراهیم پرداخت. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَاءٌ عَلَيْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِيصٍ؛ و همگى در برابر خدا ظاهر مى‌شوند، پس ناتوانان به گردنكشان مى‌گويند ما پيروان شما بوديم، آيا چيزى از عذاب خدا را از ما دور مى‌كنيد؟ مى‏‌گويند اگر خدا ما را هدايت كرده بود، قطعاً شما را هدايت می‌کرديم، چه بى‏‌تابى كنيم، چه صبر نماييم، براى ما يكسان است، اما راه گريزى نيست».

وی در این جلسه اظهار کرد: ابتدا فهرستی از آنچه به عنوان پیام اعتقادی در آیات قبل مطرح است، عرض کنم. یکی اینکه این آیه از جمله آیاتی است که هدفمندی جهان هستی را بیان می‌کند. آفرینش آسمان‌ها و آفرینش زمین هدفمند بوده است و این هدف چیزی نیست که به خدا برگردد؛ یعنی ذات مقدس ربوبی بی‌نیاز است و به عبادت بندگان نیازی ندارد، آنچنان که در این سوره، این کلام نورانی را از جناب موسی خواندیم «وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ». بنابراین این غایت و هدف که برای جهان هستی هست، به خود ما برمی‌گردد و در حقیقت آن است که سبب کمال ما می‌شود. در دل این نکته، این مطلب هم هست که ذات مقدس ربوبی نیازی به خلقت ما ندارند و این ما هستیم که نیاز داریم با عبادت و بندگی او به کمال برسیم. نکته دوم این است که برای خدا آسان و سخت ندارد؛ همه چیز در پیشگاه ذات مقدس ربوبی آسان است. برای ما که محدود هستیم، این عناوین معنا دارد.

وی افزود: آیه 21 می‌فرماید همگی در پیشگاه خداوند حاضر می‌شوند. ضعیفان به مستکبران می‌گویند ما پیرو شما بودیم و امروز گرفتاریم، آیا شما می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از ما بردارید. ما در دنیا هوادار شما بودیم، امروز هم شما به ما کمک کنید. آنها می‌گویند اگر ما راه فراری داشتیم، به شما هم می‌آموختیم، اما راه فراری نیست، اگر صبر کنیم یا بی‌صبری کنیم، بر ما یکسان است و راه فراری برای ما نیست. مثل است که می‌گویند: کل اگر طبیب بودی، سر خود دوا نمودی. اگر ما می‌توانستیم راه نجاتی برای دیگران پیدا کنیم، اول خودمان را نجات می‌دادیم. ابتدا واژه‌ها را مرور کنیم. اولین واژه «بروز» است. واژه بروز به معنای ظهور است. به مبارز که وارد میدان می‌شود، از این جهت مبارز می‌گویند که در بین صفین ظاهر می‌شود. پس بروز به معنای ظهور است. آیه 48 همین سوره می‌فرماید: «يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ؛ روزى كه زمين به غير اين زمين و آسمان‌ها [به غير اين آسمان‌ها] مبدل گردد و [مردم] در برابر خداى يگانه قهار ظاهر شوند». باید توجه داشت «بروز» جلوه علم بی‌نهایت ذات مقدس ربوبی است.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: «ضعفا» جمع ضعیف است و به معنای رعیت است. ضعف خلاف قوت است. مراد از ضعفا آنهایی است که با مستکبرین همراهی می‌کردند. زور دست مستکبرین بود، اینها هم سیاهی لشکر آنها بودند. در مورد کلمه «تبعا» دو احتمال وجود دارد. معنای تبعیت روشن است و به معنای پیروی کردن است. پیروی کردن گاهی جسمی است و گاهی با حرف‌شنوی است. یک احتمال این است که «تبعا» جمع تابع باشد. احتمال دوم این است که مصدر باشد به تقدیر ذوتبع؛ یعنی ما تابعیت داشتیم. کلمه «اغنی» هم به معنای کفایت است. کلمه «من» ممکن است برای تبعیض باشد؛ یعنی اندکی از عذاب ما بکاهید، ممکن است «من» زائده باشد که برای تأکید است. برای کلمه هدایت در آیه معانی مختلف ذکر شده است. یک معنایش همان رهایی و خلاص شدن از عذاب است؛ یعنی اینجا جلوه بروز حاکمیت خداست و اگر بخواهیم خلاصی پیدا کنیم، با هدایت خداست.

خاتمی ادامه داد: همانطور که در آیات قبل دیدیم، سخن از کفار و مواضع آنها بود. اینجا یک جلوه بدیعی است و آن برخورد پیروان و رهروان کفر در قیامت بیان شده است که بسیار معنادار است و تکلیف این‌جهانی را هم مشخص می‌کند. آیه 47 و 48 سوره غافر هم به این مسئله پرداخته است: «وَإِذْ يَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِيبًا مِنَ النَّارِ قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ؛ و آنگاه كه در آتش شروع به آوردن حجت مى‌كنند زيردستان به كسانى كه گردنكش بودند، مى‏‌گويند ما پيرو شما بوديم، پس آيا مى‌توانيد پاره‏‌اى از اين آتش را از ما دفع كنيد. كسانى كه گردنكشى می‌کردند مى‏‌گويند [اكنون] همه ما در آن هستيم خداست كه ميان بندگان [خود] داورى كرده است كسانى كه گردنكشى می‌کردند، مى‏‌گويند [اكنون] همه ما در آن هستيم خداست كه ميان بندگان [خود] داورى كرده است».

وی در پایان گفت: از این آیات روشن می‌شود که حرف «من» در سوره ابراهیم من تبعیض است. آیه دیگری که این محاجه را بیان کند، آیه 67 و 68 سوره احزاب است که می‌فرماید: «وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا؛ و مى‏‌گويند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند، پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان كن، لعنتى بزرگ».