وظیفه مفسر هنگام تعارض ظاهر آیات با یافته‌های علمی چیست

به گزارش ایکنا، کرسی ترویجی «نقش علوم تجربی در تفسیر قرآن» صبح امروز بیستم بهمن‌ماه به همت گروه تفسیر و علوم قرآن موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و با حضور اعضای هیئت علمی موسسه برگزار شد.

در این نشست حجج اسلام علی اوسط باقری به عنوان ارائه‌دهنده و محمدرضا امین و حمید آریان به عنوان ناقد حضور داشتند.

در ابتدای نشست باقری بیان کرد: ما در این طرح پژوهشی بیان کردیم اصل اینکه آیاتی در قرآن درباره پدیده‌های طبیعی وجود دارد مسلم است و می‌توانیم آنها را به صورت‌های مختلف دسته‌بندی کرد. بعد به سوال‌هایی که در این نوشته می‌توان به آنها پاسخ داده شود پرداختیم و نشان دادیم تفسیر قرآن تا چه مقدار می‌تواند متاثر از دستاوردهای علوم تجربی باشد. سوال دیگر این است که آیا تاثیر این دستاوردها در تفسیر کنترل‌پذیر است یا خیر؟ آیا مفسر مجاز است به این تاثیر توجه کند؟ به فرض اینکه مجاز باشد حد و مرزش چگونه است و تا چه مقدار باید این دستاوردها تاثیر داده شود و در نهایت گونه‌‌هایی که این دستاوردها می‌توانند نقش‌آفرینی داشته باشند کدام هستند.

وی ادامه داد: ما در بخشی از پژوهش اشاره‌ای به پشینه بحث داشتیم. در برخی کتب روش تفسیر به نقش علوم تجربی در تفسیر پرداخته شده است. بعد در مورد خود تجربه وارد شدیم و مفهوم لغوی و اصطلاحی تجربه را ذکر کردیم و اینکه مقصود از تجربه در علوم طبیعی چیست، چون تجربه معنای آزمودن صحت و سقم فرضیه با مشاهده مکرر یک پدیده است. بعد این نکته را متذکر شدیم که واژه تجربه در غیر علوم تجربی هم کاربرد دارد. از جمله تجربه دینی و تجربه عرفانی کاربردهایی است که خارج از حیطه علوم تجربی هستند. در مورد کارکرد معرفتی حس و تجربه از بیانات بزرگان و از قرآن که بحث اصلی ماست استفاده می‌شود که حس به عنوان یکی از منابع شناخت پذیرفته‌ شده و ما به عنوان یکی از ابزارها از حواس بیرونی استفاده می‌کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه بیان کرد: دو آیه را هم ذکر کردیم و مقداری به تفسیر آیات ورود کردیم. از جمله آیه 36 سوره اسرا: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا». اینجا یک اختلافی در تفسیر آیات وجود دارد که در مورد مرجع ضمایر است. بنابر یک احتمال، انسان درباره به کارگیری سمع و بصر و فؤاد مورد سوال قرار می‌گیرد. به نظر ما اگر صدر و ذیل آیه را در نظر بگیریم این احتمال قوی‌تر است که انسان در مورد به کارگیری سمع و بصر و فواد مورد پرسش قرار می‌گیرد. این آیه یک پیام معرفتی دارد و آن اینکه انسان باید از علم پیروی کند و از غیر علم پیروی نکند. بعد متذکر می‌شود ابزارهایی که شما با آن به علم دست پیدا کنید در اختیارتان هست و اگر درست از آن استفاده نکنید مورد بازخواست خواهید بود.

وی ادامه داد: آیه دیگری که به آن پرداختیم آیه 78 سوره نحل است: «وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». این آیه شریفه می‌گوید وقتی انسان به دنیا می‌آید چیزی نمی‌داند. این سمع و بصر برای این است که انسان به علم دست پیدا کند. اینجا بحث است «لاتعلمون شیئا» علم انسان به خودش را هم شامل می‌شود یا نه. علامه طباطبایی گفتند آن را شامل نمی‌شود ولی به نظر ما علم انسان به خودش را هم شامل می‌شود و انسان در حین تولد علم بالفعلی نداشته است و اگر بوده بالقوه بوده است و بعد با به کارگیری سمع و بصر می‌تواند به دانش‌های بالفعل دست پیدا کند. ظاهر آیه شریفه این است که هر علم بالفعلی را از انسان هنگام تولد نفی می‌کند.

تجربه برای بیان قاعده کلی نیاز به عقل دارد

باقری یادآور شد: درست است که کارکرد حس و تجربه در شناخت به رسمیت شناخته شده ولی باید توجه داشته باشیم تجربه برای بیان قاعده کلی نیاز به عقل دارد و باید قوانین عقلی را ضمیمه تجربه کنیم تا قاعده کلی ارائه دهیم. ضمنا تجربه منحصر در تجربه بیرونی نیست و همانطور ک تجربه بیرونی داریم، تجارب درونی هم داریم و منحصر کردن تجربه به تجربه بیرونی درست نیست و خلاف وجدان است. برخی تجربه را منحصر در تجارب حسی بیرونی می‌کنند و تجارب درونی را قبول ندارند. یک بحث هم درباره اقسام علوم تجربی مطرح کردیم. علوم به عقلی و تجربی تقسیم می‌شود. علوم تجربی به لحاظ موضوعشان به علوم تجربی طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند. در اینجا یک نکته‌ای را متذکر شدیم و آن اینکه نمی‌توانیم علوم انسانی را در علوم تجربی منحصر کنیم چراکه تنها روش بررسی درباره انسان تجربی نیست و با روش عقلی هم می‌توانیم بررسی‌هایی در مورد انسان داشته باشیم.

وی افزود: دانشمندان علوم تجربی باید توجه داشته باشند عالم منحصر در ماده و ابزار شناخت منحصر در حس نیست. وحی الهی هم منبع شناخت است و اگر وحی به درستی فهم شود و با دستاوردهای تجربی تعارض داشته باشد باید ظواهر قرآن مقدم شود مگر اینکه دستاورد علم تجربی امری مسلم و قطعی باشد مثل مراحل رشد جنین که با چشم مشاهده می‌شود.

وی تاکید کرد: نکته دیگر اینکه خود قرآن بر تجربه و علوم تجربی تاکید کرده است و در قرآن پدیده‌های طبیعی به عنوان نشانه برای گروهی که می‌اندیشند ذکر شده است. در قرآن علاوه بر اینکه علوم تجربی مورد پذیرش است مطالبی درباره علوم طبیعی ذکر شده است و اساسا یکی از مصادیق خبر دادن از امور غیبی را همین ذکر می‌کنند و یکی از وجوه اعجاز قرآن همین خبرهایی است که در مورد مباحث علمی داده است. ما در اینجا دو عبارت از علامه طباطبایی و آیت‌الله خویی در باب اعجاز قرآن آوردیم. مفاد عبارت علامه این است که خبر دادن از غیب را به عنوان یکی از ابعاد تحدی بیان می‌کند.

وی ادامه داد: ما یک بحث هم درباره شیوه پرداختن قرآن به مطالب تجربی نقل کردیم. در آنجا متذکر شدیم هدف قرآن هدایت انسان است و به هر چیزی می‌پردازد در راستای این هدف است از جمله بحث‌های تجربی قرآن هم در راستای همین هدف است و نمی‌توانیم توقع داشته باشیم در قرآن همانند کتب علوم تجربی به این مسئله پرداخته شده باشد.

وی در مورد جواز و عدم جواز دخالت یافته‌های علوم تجربی در تفسیر قرآن توضیح داد: ما در این حوزه به سه نظر توجه کردیم. از جمله آنها این نظر است که این تاثیر، تاثیر قهری است و دانسته‌های پیشین مفسر بر تفسیر او تاثیرگذار است. مفسری که علوم تجربی بلد باشد ناخواسته دانش تجربی او بر تفسیرش تاثیر می‌گذارد. ما این دیدگاه را نقد کردیم. یکی از نقدها این است که غرض اصلی از تفسیر چیست؟ غرض اصلی این است به مراد خدای متعال دست پیدا کنیم و اگر بخواهیم به مراد خدا دست پیدا کنیم باید ببینیم خدا از چه روشی برای انتقال مقاصد بهره گرفته و به دنبال فهم مقاصد باشیم. اینکه بخواهیم علوم و معارف پیشین را در تفسیر دخالت دهیم باید در قالب اصول محاوره‌ای عقلا باشد و آگاهانه از آن استفاده کنیم.

دخالت علوم تجربی در تفسیر حساب‌شده باشد

وی در پایان اظهار کرد: دخالت علوم تجربی در تفسیر باید حساب‌شده باشد و میان دانسته‌های تجربی قطعی و غیر قطعی تفکیک کنیم، همچنین باید از حیث انطباق و عدم انطباق با ظاهر آیات تفکیک قائل شویم. اگر دستاورد تجربی قطعی است و با ظاهر یک آیه سازگار نیست می‌توانیم دست به تاویل ببریم. آخرین بحث هم گونه‌های بهره‌گیری از یافته‌های تجربی در تفسیر است. اولین گونه تایید محتوای آیات است. مثلا در مواردی در آیات مطالبی ذکر شده و دستاوردهای علوم تجربی هم منطبق با آیات است. در اینجا مفسر می‌تواند به عنوان موید، آن یافته علوم تجربی را ذکر کند. گاهی هم در آیات اشاراتی به حقایق علمی شده است که برای کشف آن اشارات علوم تجربی به کار می‌آید.

در ادامه نشست حمید آریان به نقد سخنان باقری پرداخت و اظهار کرد: وقتی عنوان پژوهش را نگاه می‌کنیم آن چیزی که از عنوان فهمیده می‌شود این است که دکتر باقری می‌خواهند ببینند علوم تجربی در تفسیر قرآن چه کارکردهایی دارند و از علوم تجربی چه استفاده‌هایی می‌شود کرد ولی آن چیزی که ما در متن نوشته ایشان و در بیانات ایشان شاهد بودیم حداقل برای من این ذهنیت را ایجاد کرد که مسئله خوب روشن نشده است و به خاطر همین شاهد بحث‌های متعددی از ایشان بودیم. وقتی گفته می‌شود نقش علوم تجربی در تفسیر آیات قرآن، ظاهرش این است که فرض کردیم یا اثبات کردیم علوم تجربی در تفسیر نقش‌آفرین است و الان می‌خواهیم مصادیق نقش‌آفرینی را بیان کنیم. اگر تلقی این بوده است باید این تحقیق را در سمت و سویی پیش می‌بردیم که نقش‌ها را آشکار کنیم و انواع نقش‌ها را برای معلومات تجربی در تفسیر قرآن نشان دهیم.