دلایل توجه متکلمان به آیات محکم و متشابه

کتاب «پژوهشی پیرامون سیر آثار مُحکم و مُتشابه» عنوان جديدترين کتاب فاطمه صالح مدرسه‌ای است. وی طی دو دهه گذشته آثاری در حوزه تألیف، تحقیق و تصحیح دارد و اغلب آثار این نویسنده با رویکرد قرآن و حدیث منتشر شده است. 

فاطمه صالح مدرسه‌ای، در گفت‌وگویی اختصاصی درباره اثر تازه‌اش به خبرنگار ایکنا گفت: محکم و متشابه یکی از با سابقه‌ترین و با اهمیت‌ترین مباحث قرآن مجید است که صحابه، تابعان، عالمان، محدثان و مفسران از صدر اسلام تا کنون به آن پرداخته‌اند. محکم و متشابه غالباً به صورت نقل و روایت به مجموعه‌های حدیثی و تفسیری و با گذشت زمان در مجموعه‌های علوم قرآن و نیز در قالب آثار مستقل، ظهور و بروز یافته است.

وی افزود: ارتباط بخش قابل توجهی از آیات متشابه به مباحث کلامی سبب گردیده تا متکلمان، به این نوع از علوم قرآنی توجه بیشتری نشان دهند و برای توجیه آراء و عقاید خود به این دسته از آیات اهتمام بیشتری داشته باشند، به طوری که اکثر آثار مستقل در این زمینه توسط این دسته از دانشمندان اسلامی پدید آمده که نسبت به آثار پیش از خود برخی اثرپذیر و برخی در صدد نفی و مردود ساختن آن آثار هستند. پرداختن به سیر آثار محکم و متشابه، رویکرد جدیدی است که پژوهشگران این حیطه را با روند تدریجی تکامل و تحول آن و تأثیر زمان و مکان بر آن آشنا می‌سازد. لذا شناخت آثار و تلاش‌های انجام یافته، از یک سو پژوهشگران و علاقمندان مباحث قرآنی را با نگارش‌های انجام یافته آشنا می‌کند و از سوی دیگر، مانع از تکرار اقدامات به عمل آمده می‌گردد و بدین ترتیب راه را برای تکمیل و پیشرفت تحقیقات بعدی هموار می‌سازد. 

این نویسنده خاطرنشان کرد: فرایند پژوهش صورت‌گرفته در کتاب؛ معنا شناسی محکم و متشابه، پیدایش، شکل‌گیری آثار مستقل و جایگاه محکم و متشابه در تفاسیر و مجموعه‌های علوم قرآنی است. محکم و متشابه، در عصر نزول، امری شناخته شده است و عالم بودنِ به آن، مورد شک و تردید نیست، بلکه از بدیهیات محسوب می‌شود. تأکید پیامبر(ص)، در همه جا، به محکم و متشابه قرآن، نشان از اهمیت و جایگاه ویژه آن دارد. همچنین معرفی امام علی(ع) به عنوان عالمِ به هم محکم و هم متشابه قرآن، حکایت از این امر دارد که باب تأویل متشابهات، از آغاز باز است.

صالح مدرسه‌ای افزود: معانی و مصادیق محکم و متشابه، در کلام صحابه، مختصر و ساده بیان می‌شود. برخی از تابعان نیز با صحابه هم نظر هستند اما برخی دیگر با مفاهیم جدیدی که مطرح می‌کنند به گستردگی دایره متشابهات کمک می‌کنند. قرن سوم تحولی در محکم و متشابه به وجود می‌آید و متشابهات به شکل تفاوت‌های کلامی فِرَق اسلامی، نمایانگر می‌شود و در تبیین آیات صفات به آن می‌پردازند. ثمره قرن پنجم به بعد، تفسیر قرآن به قرآن و موضوعی است که آیات متشابه به صورت موضوعی با رویکرد اعتزالی، سلفی و صوفیّه تبیین می‌شود و سیر تدریجی آثارِ هم اندیشه، آغاز می‌شود.

صالح مدرسه‌ای در پایان گفت: اکثر آثار معاصر وارد بحث‌های تأویلی کلامی می‌شوند، به گونه‌ای که از مصادیق و مفاهیم محکم و متشابه در قرون اولیه فاصله می‌گیرند و به هرمنوتیک روی می‌آورند.

کتاب «پژوهشی پیرامون سیر آثار مُحکم و مُتشابه» برای نخستین بار در تابستان ۱۴۰۲ توسط نشر مصطفی منتشر شده و در ویترین کتابفروشی‌ها قرار گرفته است. پیش از این نیز، کتاب «قضاوت زن در اسلام» به قلم همین نویسنده با استقبال علاقمندان مواجه گردیده بود.