منطق حسینی رسیدن به هدف با هر وسیله‌ را توجیه نمی‌کند

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حامد شیواپور، استاد دانشگاه مفید، شامگاه 15 مرداد ماه در سلسله نشست‌های علمی «روایت اخلاقی از قیام حسینی(ع)» که از سوی انجمن معارف دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد، با طرح این پرسش که آیا هدف وسیله را توجیه می‌کند، گفت: این پرسش سؤالی درازدامن در طول تاریخ است و امروز هم این موضوع مطرح است که آیا ما از جهت اخلاقی مجاز هستیم که از هر وسیله‌ای برای رسیدن به هدف بهره ببریم؟ پاسخ عموم انسان‌ها و مکاتب اخلاقی و... این است که ما مجاز نیستیم برای رسیدن به هدف از هر راهی استفاده کنیم.

وی افزود: گرچه شهود اخلاقی ما و پاسخ مکاتب اخلاقی بزرگ به صورت کل منفی است ولی به نظر می‌رسد مواردی وجود دارد که در برخی شرایط، هدف آنچنان اهمیت دارد که وسیله را توجیه می‌کند؛ مثلا شخصی در استخر خانه‌ای در حال غرق شدن است و ما می‌توانیم او را نجات بدهیم ولی نجات او مستلزم این است که ما بدون اجازه صاحبخانه وارد خانه شویم و دیواری را خراب کنیم و شیشه‌ای را بشکنیم که همه این کارها بد است ولی چون هدف نجات جان یک انسان است این کارها قابل توجیه است.

شیواپور بیان کرد: فقها و اصولیون به این نکته توجه کرده‌اند و آن را در باب تزاحم آورده‌اند و گفته‌اند اگر دو حکم شرعی با هم تزاحم داشته باشند و هر دو حرام باشند یکی را باید بر دیگری ترجیح داد؛ مثلا اگر نامحرمی در حال غرق باشد لمس بدنش برای نجات او اشکالی ندارد؛ البته اگر برای نجات فرد راهی جز این نباشد.

استاد دانشگاه مفید با بیان اینکه این مسئله در گناهان اخلاقی و شرعی هم وجود دارد، اظهار کرد: مثلاً اینکه انسانی بخواهد اعمالی انجام دهد و مورد توجه دیگران باشد فی‌نفسه بد نیست ولی گاهی برخی افراد اعمال عبادی را که باید برای خدا انجام دهند وسیله‌ای برای خودنمایی و جلوه‌دادن خود در نزد دیگران به کار می‌برند و این موضوع همان ریاکاری و وسیله نامشروعی برای هدف مشروع است. 

هزینه برای یک قانون

وی با بیان اینکه خیلی اوقات عدم عمل به قانون «هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند» هزینه هم دارد، اضافه کرد: مشهور است که مارکسیست‌ها گفته‌اند هدف، وسیله را توجیه می‌کند و برای رسیدن به اهداف درست و مشروع می‌توانیم از هر وسیله‌ای استفاده کنیم؛ مثلا در تاریخ اندیشه چپ، کمونیست‌ها با فاشیست‌ها و نازیست‌ها ارتباط برقرار کردند با اینکه همفکر آنها نبودند یا در انقلاب خود ما هم چنین سخنانی از سوی چپ‌گرایان شنیده می‌شد.  

شیواپور با بیان اینکه نظریه‌ای در فلسفه اخلاق با عنوان پیامدگرایی وجود دارد، تصریح کرد: در روایت خام این نظریه گفته شده است اگر شما هدف مهم و خوبی را دنبال کنید از هر وسیله‌ای که استفاده شود ایرادی ندارد؛ البته این روایتی خام و اولیه از این نظریه است و برخی روایات این نظریه مانند پیامدگرایان قاعده‌نگر این مسئله را قبول ندارند. همچنین ماکیاولی گفته است که تجربه روزگار ما نشان می‌دهد شهریارانی موفق‌اند که به پاکی ارج نگذاشته‌اند و با زیرکی اذهان را به اشتباه انداخته و کسانی را که قواعد اخلاقی را بنیاد کارشان قرار داده‌اند مغلوب کرده‌اند؛ پس برای شهریار لازم نیست که همه صفات پسندیده را دارا باشد و البته داشتن این صفات برای شهریار خطرناک است ولی تظاهر به دارا بودن آن سودمند است. بحث ماکیاولی این است که حاکم برای اهدافش می‌تواند از هر راه و وسیله بهره ببرد. 

استاد دانشگاه مفید با اشاره  به جایگاه این قانون در تعالیم دینی، اظهار کرد: در قرآن کریم و سنت و سیره معصومین(ع) موارد فراوانی وجود دارد که ما را به این مسئله رهنمون کرده‌اند که ما برای رسیدن به اهداف درست از هر ابزاری نمی‌توانیم استفاده کنیم. مثلا حدیث مشهوری وجود دارد که شهید مطهری در داستان راستان به آن پرداخته است؛ در دوره امام صادق(ع) فردی به تقوا مشهور بود و امام توجهشان به این فرد جلب شد. این فرد دو نان و دو انار از جایی دزدید و آن را صدقه داد و امام او را توبیخ کرد که این چه کاری بود و او به آیه 160 انعام تمسک کرد که «مَن جَآءَ بِٱلحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشرُ أَمثَالِهَاۖ وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجزَىٰٓ إِلَّا مِثلَهَا وَهُمۡ لَا يُظلَمُونَ» من 4 تا چیز را صدقه دادم و 40 ثواب دارم و 4 تا گناه کرده‌ام و اگر تفریق کنیم 36 ثواب دارم ولی امام ایشان را به شدت نهی کرد. 

وی افزود: شهید مطهری گفته است برای حق باید از حق استفاده کرد و حتی اگر بدانید با یک حرف حق همه گناهکاران توبه می‌کنند، باز اسلام به ما اجازه این کار را نداده است؛ حق را با باطل آمیختن، حق را از بین می‌برد؛ لذا در نگاه ایشان همانطور که هدف باید مقدس باشد وسایلی را که برای آن استخدام می‌کنیم هم باید مقدس و مشروع باشند.

پیامبر(ص) از ابزار نامشروع استفاده نکرد

شیواپور با بیان اینکه یکی از امتیازات پیامبر این بوده است که هیچگاه برای توسعه اسلام از راه‌ نادرست استفاده نکردند، گفت: قرآن کریم فرموده است: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ»؛ از راه حکمت و جدال احسن و پند نیکو مردم را به دین دعوت کن؛ بنابراین استفاده از راه‌ نامشروع درست نیست و قرآن بارها تاکید کرده است که تو نمی‌توانی مردم را بر خلاف میلشان به دین دعوت کنی و تو فقط انذاردهنده هستی. ایشان فرزند پسری به نام ابراهیم داشتند که از دنیا رفت و همزمان خورشید هم گرفت و مردم این دو را با هم پیوند زدند ولی پیامبر (ص) آن را نفی کرد و گفت این اتفاقات طبیعی ربطی به مرگ فرزند بنده ندارد. یکی از مؤیدات حقانیت پیامبر (ص) هم همین مسئله است.

استاد دانشگاه مفید اضافه کرد: در سیره امیرالمؤمنین(ع) هم همین سیره را شاهدیم؛ معاویه و دشمنان ایشان از انواع روش‌ها برای مقابله با امام(ع) استفاده کردند ولی امام(ع) در برخورد با آنها هرگز از راه نامشروع استفاده نکرد. در خطبه 126 (براساس نسخه صبحی صالح) آن حضرت در پاسخ به اعتراض و سرزنش یارانش مبنی بر اینکه شما چرا بیت‌المال را بین همه مساوی تقسیم می‌کنید، فرمودند: آیا شما به من امر می‌کنید که با ستم و جور بر کسانی که حاکم آنها هستم پیروزی را طلب کنم؟ حضرت اگر بیت‌المال را به صورت نامساوی بین افراد تقسیم می‌کرد می‌توانست اعتراضات را بخواباند و حکومت خود را تقویت کند ولی حضرت فرمودند من از راه جور چنین کاری نمی‌کنم. به خدا قسم من دور چنین کاری نخواهم رفت که با تبعیض به پیروزی برسم؛ تا زمانی که روزگار در گردش است من دست به این کار نخواهم زد.  

وی افزود: در سیره امام حسین(ع) و یاران ایشان هم این مسئله دیده می‌شود که در داستان مسلم مشهور است؛ مسلم به خانه هانی رفت و عبیدالله بن زیاد هم وارد خانه هانی شد و هانی و مسلم از قبل با هم قرار بسته بودند که او را در اینجا ترور کنند ولی مسلم این کار را نکرد و وقتی با اعتراض هانی روبرو شد به او گفت من به یاد این سخن پیامبر(ص) افتادم که اسلام اجازه نمی‌دهد کسی را به صورت ناگهانی ترور کنیم. مسلم نماینده امام حسین(ع) است و این عمل را براساس سیره امامش انجام می‌دهد. بنابراین در مکتب سیدالشهدا، هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند و خود حضرت هم از راه‌های اخلاقی استفاده کردند. 

رد پیشنهاد شروع جنگ

وی افزود: وقتی در روز دوم محرم، حر مانع امام شد یاران ایشان پیشنهاد کردند که خوب است شما الان به دشمن حمله کنید زیرا لشکریان دشمن در آن موقع کم بودند و حضرت می‌توانستند پیروز شوند ولی ایشان با اینکه دو بار این پیشنهاد شد نپذیرفتند و امام علی(ع) هم در جمل وقتی با پیشنهاد آغاز جنگ روبرو شدند به آن عمل نکردند و تا دشمن اقدامی نکرد ایشان جنگ را شروع نکردند. 

استاد دانشگاه مفید افزود: وقتی حضرت مسلم را به کوفه فرستاد خبر شهادت ایشان در یکی از منازل به امام(ع) رسید و برخی گفتند که نیازی نیست که این خبر را عمومی کنیم زیرا باعث تضعیف یاران خواهد شد ولی آن حضرت آن را خلاف اخلاق دانستند و مخفی نکردند. آن حضرت حتی اگر نمی‌گفت دروغ هم نگفته بود ولی به این اندازه هم راضی نشدند و با صداقت حداکثری با یارانشان مواجه شدند. 

شیواپور بیان کرد: مورد دیگری که در حرکت امام حسین(ع) وجود دارد این است که وقتی طرماح پیشنهاد به امام داد که به جایی بروند که 20 هزار نفر از قومش بتوانند امام را یاری کنند فرمودند من چون عهد کرده‌ام که از اینجا حرکت نکنم به آن پایبند هستم و حاضر نشدند پیشنهاد خوب این فرد را بپذیرند. در کتابی به نام حقیقت عاشورا نوشته محمد اسفندیاری موارد زیادی از این رفتارهای اخلاقی زیبای امام حسین(ع) و یارانش ذکر شده است و علاقه‌مندان می‌توانند به آن مراجعه کنند.

وی تاکید کرد: امام صادق(ع) در روایتی که در کافی و تحف العقول آمده است فرمودند فردی نامه‌ای به امام حسین(ع) نوشت و گفت مرا موعظه کن و حضرت هم پاسخ دادند: هر کسی که امر و هدف و مقصودی را قصد کند ولی بخواهد از راه معصیت الهی به آن برسد به چیزی که به آن امید داشته است نخواهد رسید و از چیزی که ترس داشته است با سرعت بیشتری بر سر او خواهد آمد؛ یعنی رفتن راه نامشروع برای رسیدن به هدف بدتر انسان را از مقصد دور خواهد کرد؛ بنابراین استفاده از راه نامشروع ما را از آن هدف دور خواهد کرد.